با نزدیک شدن به پایان مهلت مکانیزم ماشه و احتمال بازگشت تحریم های شورای امنیت علیه ایران، فضای سیاسی و اقتصادی ایران وارد مرحله تازه ای شده است. ایران سال هاست که با تحریم های یک‌جانبه آمریکا دست و پنجه نرم می کند و تاحدی توانسته با سازوکارهای غیررسمی و روابط محدود با برخی کشورها از شدت فشارها بکاهد. اما تفاوت مهم اینجاست که اگر تحریم های چند جانبه سازمان ملل دوباره برقرار شوند، دیگر تنها واشنگتن در میدان نخواهد بود بلکه تمام اعضای سازمان ملل از نظر حقوقی موظف به اجرای آن خواهند شد. این تحول نه فقط جنبه نمادین و سیاسی دارد، بلکه می تواند مسیر تجارت، بانکداری و انرژی ایران را به شکل جدی تحت تأثیر قرار دهد.
این تحلیل تلاش دارد به سه پرسش کلیدی در خصوص بازگشت احتمالی تحریم های شورای امنیت علیه ایران پاسخ دهد:
نخست آنکه این تحریم ها چه تفاوتی با تحریم های یک جانبه آمریکا دارند و چگونه می توانند بر تجارت، بانکداری و انرژی ایران اثر بگذارند؟
دوم، بازگشت تحریم ها چه تأثیری بر تنش های منطقه ای (یمن، لبنان، خلیج فارس، اسرائیل) خواهد گذاشت ؟
و سوم، آیا بازگشت تحریم ها ایران را در مسیری مشابه کره شمالی و انزوای کامل قرار می دهد یا موقعیت ژئوپولیتیکی و منابع استراتژیک کشور شرایط متفاوتی را رقم خواهد زد؟
اقتصاد ایران طی سال های اخیر به نوعی با تحریم های یک جانبه آمریکا سازگار شده و بخشی از فشارها را از طریق دور زدن تحریم ها، فروش غیررسمی نفت و روابط با همسایگان مدیریت کرده است. اما بازگشت تحریم های شورای امنیت به معنای تعهد حقوقی همه کشورها برای اجرای محدودیت‌هاست. موضوعی که حتی شرکای سیاسی ایران مثل روسیه و چین را در عمل محتاط تر خواهد کرد. بنابراین تاب‌آوری اقتصاد ایران شاید در کوتاه مدت ادامه یابد، اما موج تازه‌ای از فشارها در حوزه تجارت، بانکداری و انرژی تقریباً اجتناب ناپذیر است.
تحریم های بانکی و مالی سازمان ملل برای ایران از همه بخش ها سنگین تر است. چون مستقیماً جریان نقدینگی و مبادلات ارزی را هدف می گیرد. در شرایط تحریم های یک جانبه آمریکا، هرچند بانک های بزرگ جهانی همکاری با ایران را متوقف کردند، اما همچنان برخی بانک های کوچک در آسیا یا منطقه حاضر بودند با ریسک محدود فعالیت کنند و این امکان را به ایران می داد که بخشی از درآمد نفتی یا تجاری خود را منتقل کند. اما وقتی قطعنامه های شورای امنیت فعال شوند، همین بانک های کوچک نیز به دلیل الزام حقوقی بین المللی کنار می کشند و عملاً کانال های مالی ایران به شدت محدود می شود. نمونه تاریخی آن در فاصله سال های 2012 تا 2015 قابل مشاهده است. در آن زمان ایران برای دریافت پول نفتی که به چین و هند فروخته بود، به جای ارز آزاد، مجبور شد در قالب تهاتر کالا یا سرمایه گذاری اجباری پول خود را دریافت کند، به این معنا که مثلاً پول نفت ایران در حساب های مسدود شده نگه داری می شد و تنها امکان خرید کالاهای مشخص (مانند دارو یا کالاهای اساسی) از همان کشورها وجود داشت.
بنابراین، این وضعیت در عمل به قفل شدن درآمدهای ارزی ایران منجر شد و ارزش پول ملی با فشار مضاعف مواجه گردید. به همین دلیل، بازگشت تحریم های شورای امنیت احتمالاً دوباره چنین شرایطی را بازتولید خواهد کرد. یعنی حتی اگر ایران بتواند نفت بفروشد یا تجارت منطقه ای انجام دهد، مشکل اصلی در انتقال و آزادسازی منابع مالی باقی خواهد ماند و این مسئله اثرات دومینویی بر تورم، نرخ ارز و سرمایه گذاری در کشور خواهد داشت.
سوال مهم دوم این است: بازگشت تحریم ها چه تأثیری بر تنش های منطقه ای (یمن، لبنان، خلیج فارس، اسرائیل) خواهد گذاشت ؟
بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران تنها یک مسئله اقتصادی نیست، بلکه پیامدهای آن در سطح امنیت منطقه ای به مراتب مهم تر خواهد بود. ایران در شرایط فشار اقتصادی شدید، به طور طبیعی به ابزارهای نفوذ منطقه ای خود متوسل می‌شود. ابزارهایی که در یمن، لبنان و خلیج فارس شکل گرفته اند و در نهایت با امنیت اسرائیل گره خورده‌اند. این سه میدان در ظاهر جدا هستند، اما در واقع مثل سه ضلع یک مثلث، به‌هم پیوسته و وابسته اند.
وقتی منابع مالی ایران به دلیل تحریم ها محدود شود، تأمین حمایت از نیروهای نیابتی دشوارتر خواهد شد. در یمن، حوثی ها که بازوی ایران علیه عربستان و امارات به شمار می‌آیند، ممکن است برای جبران کاهش پشتیبانی لجستیکی، به تاکتیک های تهاجمی تر مثل حمله به کشتی های تجاری یا اهداف نفتی متوسل شوند. این حملات نه تنها هزینه امنیتی برای رقبای منطقه ای ایران ایجاد می‌کند، بلکه پیام روشنی به غرب می فرستد. یعنی فشار اقتصادی بر تهران می تواند امنیت انرژی جهانی را تهدید کند. همین منطق در خلیج فارس هم صدق می‌کند. جایی که هر محدودیتی بر صادرات نفت ایران احتمالاً با واکنش در تنگه هرمز یا حملات به نفتکش‌ها همراه خواهد شد.
در لبنان، شرایط حساس تر است. تحریم ها جریان مالی ایران به حزب الله را محدود می کند، اما به جای کاهش نقش این گروه، ممکن است آن را به سمت نظامی تر شدن سوق دهد. حزب الله برای جبران ضعف مالی و حفظ اعتبار، بیشتر بر بازدارندگی در برابر اسرائیل تکیه خواهد کرد. این موضوع تنش در مرزهای شمالی اسرائیل را افزایش می دهد و همزمان امکان هماهنگی بیشتر میان جبهه لبنان، غزه و حتی یمن را بالا می برد.
در این میان، اسرائیل همه این تحولات را یک فرصت می‌بیند. بازگشت تحریم های شورای امنیت یعنی مشروعیت بیشتر برای فشار بر ایران. اما تهران هم برای اینکه نشان دهد عقب نشینی نکرده، حمایت از گروه های ضد اسرائیلی را تقویت خواهد کرد. این چرخه متقابل تنش، از صنعا تا بیروت و از تنگه هرمز تا مرزهای شمالی اسرائیل را به هم پیوند می دهد.
به بیان دیگر، بازگشت مکانیزم ماشه فقط ایران را منزوی نمی کند. بلکه می تواند به زنجیره ای از واکنش های منطقه ای دامن بزند. ایران برای مقابله با فشارها، نفوذش در میدان های منطقه ای را فعال تر می کند و همین مسئله باعث می شود خاورمیانه بیش از همیشه به سمت نا امنی و درگیری های پیش بینی ناپذیر برود. مکانیزم ماشه تنها ابزار فشار اقتصادی نیست، ماشه ای برای شعله ور شدن بحران های امنیتی در منطقه است.
آیا بازگشت تحریم ها ایران را در مسیری مشابه کره شمالی و انزوای کامل قرار می دهد یا موقعیت ژئوپولیتیکی و منابع استراتژیک کشور شرایط متفاوتی را رقم خواهد زد؟
بازگشت تحریم‌های شورای امنیت قطعاً فشار اقتصادی و سیاسی بر ایران را شدید تر می کند، اما شرایط ایران با کره شمالی تفاوت های ساختاری و ژئوپولیتیکی قابل توجهی دارد که مسیر انزوا را به طور کامل مسدود نمی کند. اول اینکه ایران برخلاف کره شمالی دارای منابع انرژی عظیم است که برای بازار جهانی و کشورهای منطقه حیاتی اند، به ویژه نفت و گاز که هنوز کشورهای مهمی مثل چین، هند و ترکیه به آن نیاز دارند، بنابراین ایران می تواند با تهاتر انرژی یا فروش محدود نفت از طریق واسطه ها تا حدی فشار اقتصادی را مدیریت کند. دوم، موقعیت ژئوپولیتیکی ایران در تنگه هرمز، مرزهای طولانی با همسایگان متعدد و همسایگی با عراق، افغانستان و خلیج فارس باعث می شود غرب و کشورهای منطقه نتوانند ایران را به انزوا کامل بکشانند بدون ایجاد بحران امنیتی منطقه ای.
سوم، ایران شبکه نفوذ منطقه ای گسترده دارد. حمایت از گروه‌های نیابتی در یمن، لبنان و غزه و توانایی اعمال فشار غیرمستقیم در خلیج فارس ابزارهای بازدارنده‌ای هستند که کره شمالی فاقد آن‌هاست. چهارم، تجربه ایران نشان داده حتی در اوج تحریم های سال های 2012 و 2015، ایران توانست بخشی از درآمد نفتی خود را با چین و هند در قالب تهاتر یا مسیرهای غیررسمی حفظ کند، بنابراین بازگشت تحریم ها احتمالاً اقتصاد را تحت فشار شدید قرار می دهد اما به طور کامل ایران را منزوی نمی کند، بلکه فشارها آن را به مسیر پیچیده تر دیپلماسی، چانه زنی با کشورهای شرق و افزایش اقدامات منطقه ای سوق می دهد و در عین حال ریسک تنش های نظامی و امنیتی را بالا می‌برد و اقتصاد ایران مجبور به سازوکارهای جایگزین و مدیریت بحران خواهد شد.
ایران در مقابل کره شمالی انعطاف پذیری بیشتری دارد و مسیر انزوای کامل برایش بسیار سخت تر است و این وضعیت ترکیبی از فشار اقتصادی، فشار سیاسی بین المللی و فرصت های ژئوپولیتیکی را رقم می زند که پیچیدگی تصمیم گیری تهران را بیشتر می کند.
در نتیجه باید گفت : بازگشت احتمالی تحریم های شورای امنیت فشار اقتصادی بر ایران را افزایش می دهد، اما معادلات امنیتی و ژئوپولیتیکی خاورمیانه را نیز پیچیده تر می کند. اقتصاد ایران، با وجود تجربه تاب آوری در برابر تحریم های یک جانبه و در برابر تحریم های چند جانبه سازمان ملل با محدودیت های عمیق تری مواجه خواهد شد.
با این حال، ایران مسیر انزوای کامل مانند کره شمالی را تجربه نخواهد کرد. منابع انرژی، موقعیت استراتژیک، مرزهای گسترده و شبکه نفوذ منطقه ای به تهران اجازه می دهد بخشی از فشارها را مدیریت کند، از طریق سازوکارهای جایگزین اقتصادی، تعامل محدود با قدرت های شرق و بازدارندگی غیرمستقیم در عرصه منطقه ای. در واقع، بازگشت تحریم ها ایران را وارد مرحله ای می کند که در آن فشار اقتصادی، چانه زنی دیپلماتیک و فعالیت های منطقه ای به شکل همزمان مدیریت می شوند و تصمیم گیری تهران در شرایطی پیچیده و چندلایه رقم می خورد. بنابراین نتیجه نهایی این است که ایران وارد دوره ای از فشار پیچیده و چند بعدی می شود که اقتصاد، سیاست و امنیت منطقه ای را به شکل همزمان تحت تأثیر قرار خواهد داد و آینده تحولات منطقه در گرو مدیریت هوشمندانه این فشارهاست.
مهدی حسینی- خبرگزاری جمهور
