غبار مرز اسلام‌قلعه زیر آفتاب سوزان این روزها، گویی داستان هزاران زندگی را در خود پنهان کرده است. خانوادههایی که با چشمانی پر از اضطراب، کنار جاده‌ای خاکی ایستاده‌اند. با چمدان‌های کوچکشان که تنها دارایی آن‌هاست؛ چند تکه لباس و خاطراتی از سال‌هایی که در ایران خانه‌ای داشتند. یکی تکیه بر ستونی، یکی خوش‌شانس زیر سایه درختی و دیگری در زیر آفتاب داغ، احتمالا با خود می‌گویند: «فکر می‌کردیم اینجا آینده‌مان را می‌سازیم، اما حالا فقط یک اتوبوس منتظر ماست که به ناکجا برویم.» این چند جمله، تنها گوشه‌ای از داستان غم‌انگیز اخراج گسترده مهاجران افغان از ایران است که در روزهای اخیر شدت گرفته و زندگی هزاران نفر را زیر و رو کرده است.
سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) گزارش می‌دهد که از ۱۹ تا ۲۵ جون ۲۰۲۵، بیش از ۸۸ هزار مهاجر افغان بدون مدرک از ایران اخراج شده‌اند. از این تعداد، 45 درصد داوطلبانه و ۵۵ درصد به‌صورت اجباری و ۶۴ درصد شامل خانواده‌ها بوده‌اند. تنها ۱۱ درصد از این افراد کمک‌های بشردوستانه دریافت کرده‌اند، که نشان از کمبود شدید منابع دارد. در هفته پیش از آن، از ۱۲ تا ۱۸ جون، ۳۲ هزار و ۸۴۴ نفر بازگردانده شدند. از ابتدای سال ۲۰۲۵ تا پایان ماه می، بیش از ۴۵۰ هزار افغان از ایران به کشور بازگشته‌اند و از سپتامبر ۲۰۲۳ تاکنون، این رقم به ۲.۴۳ میلیون نفر رسیده است که ۵۴ درصد آن‌ها به اجبار اخراج شده‌اند.
برخی گزارش‌ها نیز می‌گویند، پس از آتش‌بس میان ایران و رژیم صهیونیستی و طی کمتر از یک هفته بیش از ۱۱۴ هزار مهاجر افغان از مرز اسلام‌قلعه وارد افغانستان شده‌اند.
این اخراج‌ها نتیجه سیاست‌های جدید ایران است. اسکندر مومنی، وزیر داخله ایران، در ماه می ۲۰۲۵ دستور اخراج بیش از چهار میلیون مهاجر تا پایان ماه جون را صادر کرد. سردار رادان، فرمانده نیروی انتظامی ایران، نیز در اکتبر ۲۰۲۴ اعلام کرده بود که هدف، بازگرداندن سالانه دو میلیون اتباع خارجی غیرقانونی است.
مقامات ایرانی این تصمیمات را با دلایل اقتصادی و امنیتی توجیه می‌کنند. آن‌ها می‌گویند حضور گسترده مهاجران بدون مدرک، فشار بر اقتصاد کشور را افزایش داده است. باطل شدن برگه‌های سرشماری، که زمانی به برخی افغان‌ها اجازه اقامت موقت می‌داد، نیز این روند را شتاب بخشیده است.
اما پشت این اعداد، داستان‌هایی از رنج و امیدهای برباد رفته نهفته است. گزارش‌هایی که از مرزهای ایران مخابره می‌شوند این چنین می‌گویند: «خانواده‌ها با دست خالی می‌رسند، گاهی فقط با لباس‌هایی که تن شان است.» خانوادههایی که بعضا پس از دو تا ۱۰ سال زندگی و کار شرافتمندانه در ایران، حالا باید به افغانستانی بازگردند که در آن نه شغلی دارند و نه سرپناهی.
در همین حال، گزارش‌ها از مرز اسلام‌قلعه و دوغارون نشان می‌دهد که مهاجران در فرآیند اخراج با شرایط سختی مواجه‌اند: از اخذ پول تا ضبط اموال تا حمل‌ونقل در شرایط غیرانسانی. کودکانی که از مدارس اخراج و خانوادههایی که در مسیر انتقال از هم جدا می‌شوند.
مهاجرانی که همه چیزشان را در ایران گذاشتند حالا باید به جایی برگردند که هیچ ندارند، نه خانه، نه کار، نه امید.» در این میان کودکانی هم هستند که در ایران به دنیا آمده‌اند و حالا باید با کشوری غریبه روبه‌رو شوند؛ کشوری که زیر حاکمیت طالبان با فقر، بی‌ثباتی و نبود زیرساخت‌های اولیه دست‌وپنجه نرم می‌کند.
بازگشت به افغانستان برای این مهاجران به معنای ورود به یک بحران دیگر است. گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی و IOM نشان می‌دهد که بازگشت‌کنندگان با بی‌خانمانی، فقدان شغل و نبود خدمات بهداشتی مواجه‌اند. در شش ماه گذشته، بیش از ۱.۲ میلیون افغان از ایران و پاکستان به کشور بازگشت داده شده‌اند، اما زیرساخت‌های افغانستان توانایی پاسخگویی به این حجم را ندارد. تنها در نیمه اول ماه جون جاری، ۷۱ هزار نفر اخراج شده‌اند و منابع حمایتی برای آن‌ها به شدت محدود است.
این اخراج‌ها نه‌تنها زندگی مهاجران، بلکه روابط ملت های ایران و افغانستان را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. ایران دهه‌ها میزبان میلیون‌ها مهاجر افغان بوده، اما فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و تورم، نگاه به مهاجران را تغییر داده است. شاید این سیاست‌ها برای جلب رضایت عمومی در داخل ایران اتخاذ شده باشد، اما به قیمت رنج انسانی تمام شده است.
سازمان‌های بین‌المللی مانند کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) و IOM برای کمک به بازگشت‌کنندگان تلاش می‌کنند، اما منابعشان کافی نیست. IOM فراخوانی برای کمک‌های مالی اضافی صادر کرده تا نیازهای اولیه مانند سرپناه، غذا و مراقبت‌های بهداشتی تأمین شود. اما بدون همکاری بین‌المللی و سیاست‌های انسانی‌تر، این بحران عمیق‌تر خواهد شد.
در مرزهای شلوغ، پرهیاهو و گرم ایران، جایی که اتوبوس‌ها یکی پس از دیگری مهاجران را به سوی افغانستان می‌برند، گریه کودکان و سکوت خسته بزرگسالان گواهی بر عمق این بحران است. چمدان‌های خالی، قلب‌های شکسته و رویاهایی که برباد رفته‌اند، داستان هزاران‌هزار نفری است که روزگاری در جست‌وجوی زندگی بهتر به ایران آمدند. حالا، جامعه جهانی، ایران و افغانستان باید برای یافتن راه‌حلی انسانی‌تر گام بردارند تا این چرخه رنج پایان یابد.
سارا حسین زاده _ خبرگزاری جمهور