اهمیت حفظ محیط زیست از دیدگاه تعالیم اسلامی

در آستانه آمدن بهار فصل حیات دوباره طبیعت و جشن نوروز قرار داریم. اندکی مانده به هفته نهال شانی. به لحاظ علمی یک هفته مانده به سال نو الی آخر ماه حمل، بهترین روزها برای غرس نهال است و از این طریق زیبا ساختن شهرها و محیط زیست مهم‌ترین دستاورد می‌تواند باشد.

در این نوشته سخن مختصری در باب اهمیت محیط زیست در تعالیم اسلامی خواهیم گفت؛ دین اسلام به پاکی محیط زیست اهمیت فوق العاده قایل بوده و آن را مهم شمرده است. از نگاه دینی، انسان دارای دو بُعد وجودی است، یکی بعد روحانی و ملکوتی و دیگر بُعد طبیعی و جسمی، و برای رشد و تعالی هردو بخش وجود انسان توجه زیادی کرده و برای هرکدام دستور العمل‌های خوبی ارایه کرده است.

قرآن کریم زمین «ارض» را ملک خداوند می‌داند و انسان را به نیکو داشتن آن توصیه می کند: «اِن‌لارض لله یرثها من عباده من یشاء»؛ زمین ملک خداوند است و از میان بندگانش کسانی را که خدا خواسته باشد، این ملکیت را به ارث می‌برند. خداوند انسان را به بهترین صورت خلق کرده: «...فاحسن صوره»؛ خداوند انسان را به نیکو ترین صورت خلق کرده است که مطابق منطق خودش محیط زیست او را نیز زیبا آفریده و به او اجازه داده تا از آن لذت ببرد.

مفهوم این گزاره آن است که انسان مسئولیت دارد تا این محیط را سالم و پاکیزه نگهدارد و حق تخریب و آلوده کردن آن را ندارد؛ خداوند در این مورد می گوید: «لا تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها ذالکم خیر لکم ان کنتم مؤمنین»؛ در زمین فساد نکنید بعد از آن که آن را بهبود بخشیدید که این کار برای شما نیکو است اگر  باورمند باشید. بطور حتم فساد محیط زیستی نیز مشمول مفهوم فساد فی الارض می‌شود.

خداوند در جای دیگر قرآن گفته است: «و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل و الله لا یحب الفساد»؛ آنان کسانی هستند که وقتی از نزد تو خارج می‌شوند، در فاسد کردن زمین و از بین بردن کشت‌زارها و درخت‌ها و چهارپایان تلاش کرده و از بین می‌برند؛ در حالی که می دانند خداوند این کار را دوست ندارد. از بین بردن نباتات و حیوانات مصداق فساد فی الارض است به همان پیمانه نگهداری از آن کار نیکو شمرده می‌شود.

آیات دیگری نیز در ارتباط به محیط زیست وجود دارد و ده‌ها حدیث و روایت نیز در این مورد وجود دارد که بیانگر اهمیت محیط زیست و پاک نگهداشتن آن است، مانند: «النظافه من الایمان»، پاکی جزء باورهای اصیل اسلامی است. در ادبیات دینی توجه عجیبی به محیط زیست صورت گرفته است؛ حتی کسانی که به محیط زیست آسیب می‌رسانند باید به حاکم اسلامی غرامت بپردازند.

حضرت علی (ع) در باره اهمیت حفاظت از محیط زیست می‌فرماید: «اتقوا الله عبادالله فی عباده و بلاده انکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم»، از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا کنید، زیرا دارای مسئولیت هستید حتی نسبت به زمین‌ها و حیوانات. آن حضرت در عهدنامه مشهورش به مالک اشتر نخعی نیز گفته است: «ولیکن نظرک فی عماره الارض ابلغ من نظرک فی استجلاب الخراج لان ذلک لایدرک الا بالعماره»؛ باید توجه تو به آباد کردن زمین بیش از توجه به گرفتن مالیات باشد؛ زیرا آن (مالیات) جز در نتیجه آبادانی فراهم نمی آید.

همچنان ایشان درباره حقوق حیوانات فرموده است: «بین ناقه و بین فصیلها و لا یمصر لبنها فیضرذلک بولدها و لا تجهدنها رکوبا و لیعدل بین صواحبتها فی ذلک و بینها و لیرفه علی اللاغب و لیستان بالنقب و الظالع و لیوردها ما تمر به من الغدر و لا یعدل بها عن نبت الارض الی جواد الطریق و لیروحها فی الساعات و لیمهلها عند النطاف و الاعشاب حتی تآتینا باذن الله بدنا منقیات غیر متعباتو لا مجهودات لنقسمها علی کتاب الله و سنه نبیه(ص) فان ذلک اعظم لاجرک و اقرب لرشدک این شاء الله»؛ بین شتر و بچه شیر خواره اش فاصله نیاندازید و آن قدر شیرش را ندوشید که به بچه او زیان برسد، شتر را با سواری گرفتن خسته و درمانده نکنید، و در دوشیدن شیر و سواری گرفتن بین آن شتر و شترهای دگیر مساوات را رعایت کنید، و آن شتری را که به پایش آسیب رسیده و از حرکت ناتوان شده آرا و آهسته برانید، و آنها را به آبگاه‌های که شتران بر آن عبور می‌کنند وارد سازید، از کنار راه‌های علف دار به جاده‌های بی گیاه نبرید، و ساعاتی به آنان استراحت دهید و باید آنها را کنار آب‌ها و گیاهان بیابان واگذارید، تا به اذن خداوند چاق و استخوان دار و چر مغز نزد ما آیند، نه رنجیده و خسته. تا آنها را به فرمان قرآن و روش پیامبر(ص) تقسیم کنیم. که این عمل باعث بزرگی اجر تو است. به رشد و هدایتت نزدیک تر است اگر خدا بخواهد.

مواردی زیادی از این قبل که همه بیانگر اهمیت دادن به محیت زیست، اعم از زمین، گیاهان، ‌بوته‌ها، درخت‌ها و حیوانات می‌باشد. بنا بر این، ما مسلمانان علاوه بر قوانین و اعلامیه‌ها جهانی مبنی بر حقوق محیط زیست و حقوق حیوانات، یک مسئولیت دینی نیز داریم تا از آن پاسبانی کرده و در قسمت آبادانی زمین و محیط زیست خود تلاش نماییم. البته، حکومت‌ها و دولت‌ها بیشترین مسئولیت را در این باره به دوش دارند، مانند آگاهی دهی به مردم در جهت حفظ محیط سالم زندگی، ساختن قوانین مبنی بر حقوق محیط زیست، تطبیق و نظارت از آن.

سید حسین واعظ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ زاده- ارسالی به خبرگزاری جمهور